Straatnamen verbod

Koningshuis en Joodse straatnamen waren verboden tijdens de bezetting

Verboden straatnamen in Eindhoven

In de Tweede Wereldoorlog, op 17 september 1941, was er een regel van de Duitse bezetter. Deze regel verbood het gebruik van de namen van levende leden van het Koninklijk Huis Oranje-Nassau. Dit gold voor bedrijven, organisaties en straatnamen.

Later, op 3 en 21 januari 1942, werd door de bezetter besloten dat ook straatnamen moesten worden veranderd. Burgemeesters en andere verantwoordelijken moesten snel een lijst maken van de straten die een nieuwe naam moesten krijgen, samen met suggesties voor nieuwe namen. Deze lijsten werden naar de bezetter gestuurd, die uiteindelijk besliste welke namen gebruikt mochten worden. Joodse namen volgen later.

https://eindhoven4044.nl/50/assets/images/anjerdag29juni1940-210x300.png

affiche Anjerdag 1948, Bron affiche rhc-eindhoven.nl

Anjerdag 29 juni 1940

Op 29 juni 1940, de eerste verjaardag van prins Bernhard na de Duitse inval, kwamen veel Oranjegezinde Nederlanders samen in Den Haag. Ze wilden hun trouw aan het Koninklijk Huis tonen. Deze dag staat bekend als Anjerdag en markeert het eerste openlijke protest tegen de Duitse bezetting in Nederland. Na deze dag werden alle uitingen van steun aan het Koninklijk Huis verboden.

Na de oorlog werd Anjerdag nog enkele jaren gevierd. Prins Bernhard droeg zijn hele leven een anjer. Het was overigens al sinds zijn studententijd zijn gewoonte om een witte anjer te dragen.

Als reactie op Anjerdag verbood de bezetter de vermelding van namen en functies van leden van het Nederlands koningshuis op de radio en in kranten. Ook scouting, omdat ze hadden geholpen bij de demonstratie, werd verboden. Het zingen van het Wilhelmus werd strafbaar gesteld. Bovendien moesten op last van de bezetter alle koninklijke portretten uit overheidsgebouwen worden verwijderd. In 1942 volgde de aanpassing van straatnaamborden.

Meer informatie Anjerdag


Officiele mededeling in Dagblad van het Zuiden voor Eindhoven, Meierij, Peel en Kempenland, 28-03-1942

Straatnaamverbod in Eindhoven

Op 25 maart 1942 maakte de burgemeester van Eindhoven bekend dat, vanwege een verbod van de Duitse bezetter op het noemen van levende leden van het Huis Oranje-Nassau in openbare ruimtes, de volgende straatnamen waren veranderd:

De Julianastraat werd de Sophiastraat, vernoemd naar koningin Sophie, de eerste vrouw van koning Willem III.

Het Wilhelminaplein werd het Willemsplein, vernoemd naar de vroegere koningen Willem II en Willem III.

Het Beatrixkanaal werd het Meijerijkanaal.

De Herman Heijermanslaan werd de Cornelius Hermanslaan. Deze laan werd in mei 1942 hernoemt, omdat het een Joodse persoon betrof.

Hoewel namen van levende leden van het koninklijk huis verboden waren, bleven namen van overleden leden of algemene koninklijke verwijzingen toegestaan, zoals:

Nassaustraat
Oranjestraat
Sophia van Wurtemberglaan
Prins Hendrikstraat

Buiten het ideologische aspect was het een heel administratief gedoe deze wijzigingen. De bewoners van voornoemde straten en pleinen moesten hun persoonsbewijs laten aanpassen. Daarnaast veranderde: straatnaamborden, adressen in telefoonboeken, stadskaarten en postadressen, enz. Kortom, de straatnaamwijzigingen veroorzaakten een enorme administratieve last voor zowel de bewoners als de autoriteiten.

Eindhoven 1943

ANWB-kaartje uit 1943, waarop te zien is hoe de Duitse bezetter de benamingen van de Julianastraat (Sophiastraat) en het Wilhelminaplein (Willemsplein) had gewijzigd.

Krantenartikel uit mei 1942: Burgemeester Pulles verordonneert de verandering van de Herman Heijermanslaan in Cornelius Hermanslaan, zonder enige vermelding van de reden.

Cornelius Hermanslaan

De burgemeester van Eindhoven maakte bekend dat de bestaande straatnaam 'Herman Heijermanslaan' met ingang van 2 mei 1942 werd vervangen door de nieuwe benaming 'Cornelius Hermanslaan', met als onderschrift 'Brabantsch geschiedschrijver, 1805-1868'. 

Hierbij werd echter niet vermeld dat Herman Heijermans (Rotterdam, 3 december 1864 – Zandvoort, 22 november 1924) een liberale Joodse schrijver was, en een prominent lid van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP), de voorloper van de PvdA. Hij is vooral bekend van het toneelstuk 'Op hoop van zegen' uit 1900, dat de zware omstandigheden van vissers belicht.

De wijziging van de straatnaam van een Joodse schrijver door het NSB-bestuur weerspiegelt de politieke en ideologische visie van het nationaalsocialisme.

Het Eindhovense NSB-bestuur nam deze beslissing relatief vroeg, terwijl andere steden pas later volgden. Bovendien bleek het voor het Duitsgezinde bestuur lastig om in Eindhoven een straat te vinden die naar een Joods persoon was vernoemd. Opmerkelijk genoeg ontsnapte de Eindhovense 'Da Costaweg' aan de aandacht van de bezetter, in tegenstelling tot de "Da Costa" straten' in Amsterdam (augustus 1942), Utrecht (november 1942) en Den Haag (april 1943) enz., die in werden hernoemd.

Wikipedia Informatie over de Eindhovense Cornelius Hermans en over de Amsterdamse Herman Heijermans.
 

Officiële Bekendmaking: De straten krijgen na de bevrijding van Eindhoven weer hun oude naam terug

Terugkeer naar oude straatnamen

Burgemeester en Wethouders van Eindhoven maken bekend dat de Sophiastraat, het Willemsplein, de Cornelius Hermanslaan en het Meijerijkanaal, met ingang van heden, weer hun oorspronkelijke namen dragen van voor de Duitse bezetting. Dit betekent dat de straatnamen respectievelijk zijn hersteld naar: Julianastraat, Wilhelminaplein, Herman Heijermanslaan en Beatrixkanaal.

Eindhoven, 7 november 1944. Burgemeester en Wethouders voornoemd, VERDIJK. De Secretaris, van ELK, l.s.

NSB Burgemeester Pulles geeft de verboden Koninklijke namen door en voldoet volledig aan de eisen van de Duitse bezetter.
Ter voldoening aan het bepaalde in de aanschrijving van den Commissaris-Generaal voor Bestuur en Justitie d.d.21 januari j.l.Ve 7/42 V/10, heb ik de eer U HoogEdelGestrenge onderstaand te doen toekomen een lijst van de in deze gemeente aanwezige straten, pleinen en waterwegen, die naar levende leden van het Huis van Oranje-Nassau genoemd zijn en van welke benamingen het noemen of gebruiken op grond van het gestelde in artikel 45(1) van de Verordening No. 138/1941 van den Commissaris-Generaal voor de Veiligheid is verboden,t.w.:
Julianastraat; Wilhelminaplein; Beatrixkanaal.

Document uit archief Jan Spoorenberg

De officiële Duitse opdracht. Bron: https://wo2-hoekschewaard.nl/bezetting/1942-verboden-straatnamen

Samenvatting

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden straatnamen in Eindhoven niet alleen gebruikt als geografische aanduidingen, maar ook als instrumenten van politieke macht. De Duitse bezetter voerde een actief beleid om alle verwijzingen naar het Nederlandse koningshuis uit het straatbeeld te verwijderen. Dit resulteerde in de gedwongen wijziging van bekende namen zoals de Julianastraat, het Wilhelminaplein en het Beatrixkanaal.

Deze hernoemingen waren meer dan alleen administratieve handelingen; ze waren een directe uiting van de bezettingsmacht om de Nederlandse identiteit en nationale trots te ondermijnen. Daarnaast blijkt uit de veranderingen van de Herman Heijermanslaan dat de bezetter ook Joodse mensen wilde verbannen uit het collectieve geheugen.

Na de bevrijding van Eindhoven werden deze wijzigingen onmiddellijk teruggedraaid. De oorspronkelijke namen werden in ere hersteld. Dit hoofdstuk in de Eindhovense geschiedenis illustreert hoe straatnamen kunnen dienen als een spiegel van politieke en sociale veranderingen, en hoe ze een belangrijke rol spelen in het behoud van cultureel en historisch erfgoed.

Algemeen Handelsblad 18-08-1942

Amsterdamse aanpassing van straatnamen tijdens de bezetting.

De burgemeester van Amsterdam heeft augustus 1942 besloten de Joodse persoonsnamen van de volgende Amsterdamse straten te veranderen in:

Da Costakade -> Goeverneurkade
Da Costaplein -> Van Koetsveldplein
Da Costastraat -> Van Tienhovenstraat
David Blesstraat -> Marius Bauerstraat
Helmansplein -> Eschdoornplein
Heimansweg -> Eschdoornweg
Herman Heijermansweg -> Jacques Perkweg
Jephastraat -> Badelochstraat
Jonas Daniël Meijerplein -> Houtmarkt
Jonathanstraat -> Multatulistraat
Jozef Israëlkade -> Tooropkade
Lazarussteeg -> Leprozensteeg
Mozes en Aäronstraat -> Poststraat
Sarphatikade -> Vening Meineszkade
Sarphatipark -> Bollandpark
Sarphatistraat -> Muiderschans
Spinozastraat -> Andrieszstraat
Wertheimpark -> Parktuin

Koninklijk Huis namen waren in februari 1942 al aangepast in Amsterdam.
Wilhelminastraat -> Wester-Gasthuisstraat
Julianapark -> Pauwenpark
Julianaplein -> Amstelstationplein
Prins Bernhardpark -> Frankendaelpark
Prins Bernhardplein -> Gooiplein
Beatrixpark -> Diepenbrockpark

Wibaustraat -> Weesperpoortstraat

Deze hernoemde straten, kregen na de oorlog, hun originele naam weer terug.

Overzicht van Joodse straatnaam in Den Haag: https://www.joodserfgoeddenhaag.nl/haagse-straten-met-joodse-namen/

Utrechtsche Courant van 19-11-1942

Utrechtse straatnamen aanpassing

Joodse straatnaamwijzigingen die in de Utrechtsche Courant van 19-11-1942 werden gepubliceerd:

Heijermansstraat -> Jacques Perkstraat
Queridostraat -> Willem Kloosstraat
Oppenheimplein -> Thorbeckeplein
Mendelssohnstraat -> Vivaldistraat
Da Costaplein -> Tollensplein
Gustav Mahlerstraat -> Brucknerstraat
Spinozaweg -> Bollandweg
Spinozabrug -> Bollandbrug
Baden Powellweg -> Lunettenweg

Bronnen

Diverse artikelen uit Delpher.nl 
Straatnamen en straatnaamgeving in Eindhoven 1340-2025 door Jan Spoorenberg: https://zichtopeindhoven.nl/straatnamen.php

Straatnamen van verzetsmensen: https://www.eindhoven4044.nl/10/straatnamen-verzet.html