Kamp Amersfoort

Op de vroege ochtend van 10 maart 1944 werd de 16-jarige Hansje Gerritsen tezamen met een aantal andere gevangenen met de trein op transport gesteld. Bij aankomst op het station Amersfoort werden de veertigtal gevangenen door politie, marechaussee en SS-ers afgemarcheerd tot ze buiten de uiterste wijken van Amersfoort in een dennenbos aankwamen. 

“Een meter of dertig voor ons zagen we de brede toegangspoort naar het gevangenenkamp, en hoorden met korte tussenpozen: ‘Links-zwei-drei-vier, -links-links-links …’ (…) Een slanke man met een als gegoten zittend uniform en met de SS-tekens op de kraag, kwam het kantoor uitgestapt. (…) Ik bekeek zijn uitmonstering. Het zilveren ‘doodskop-met-gekruiste-beenderen’ insigne op de platte pet. Op de epauletten van het uniformjasje de SS-runentekens. Het smetteloze uniform met de glimmende, brede leren riem met daaraan het pistoolholster. Het smalle ‘Sicherheitsdienst’-bandje om de manchet van een van de mouwen. De hoogglanzende zwarte laarzen. En de grote glanzende herdershond naast zijn hielen. Dit was de beruchte SS-Oberscharführer J. Kotalla”. De nieuwe gevangenen kregen een nummer toegewezen, dat ze goed moesten onthouden. Hans Gerritsen kreeg nummer 8436. “Onze namen konden we vanaf nu wel vergeten en als men op bevel zijn nummer niet onmiddellijk kon afroepen, was dat een reden voor een forse straf. (..) Er werd ons bevolen het kamp in te marcheren. Door de poort liepen we langs boosaardig uitziende SS-ers, moesten nu meteen linksaf slaan en traden de ‘Rozentuin’ in. De ‘Rozentuin’ was een van prikkeldraad vervaardigde , smalle langwerpige kooi. (…) Voor ons uit door het prikkeldraad van de lange omheining keken we naar de grote ongeplaveide appelplaats. Met verbijstering en afschuw zagen we een grote massa, in lompen geklede mannen voorbij marcheren. Onder de randen van mutsen, kepies en petten zagen we de kaal geknipte magere hoofden, met gezonken ogen in de kassen. Sommigen staarden met een waanzinnige blik om zich heen, anderen keken apathisch op de grond voor hun voeten. (…) We hebben bijna een halve dag in het miezerige weer gestaan met een eersterangs kijk op het kampgebeuren. (…) Die eerste nacht werd er door de nieuwelingen, althans door mij, niet veel geslapen. Ik was overmand door de die dag ondergane bedreigende indrukken. Tijdens de eerste uren van de nacht hoorde ik vanuit de andere kribben in de zaal het aanhoudende hoesten, rochelen, snurken en huilen van medegevangenen. Daar tussendoor het geschimp van de anderen die uit hun slaap gehouden werden”. 

Het luiden van de kampklok (een gestolen kerkklok) was voor de SS-ers ’s-ochtends het teken om de barakken binnen te stormen en de zieken en langzaamsten de barak uit te knuppelen. De appels duurden daarna uren, waarbij met name de achterste rijen door knuppelaars onderhanden werden genomen. Soms werden er uren besteed aan het oefenen in exerceren. En goed was het pas als bij het bevel “Stilstand” slechts één klap van de drie duizend paar klompen gehoord werd. En “klonk er ergens een wat naroffelen van klompen dan renden de bewakers tussen de rijen in en sloegen links en rechts met knuppels op de ruggen en hoofden van de weerlozen”. 

Een ander voorbeeld hoe sadistisch het er in Kamp Amersfoort aan toe ging: “Meestal na het middagappel werden de straffen uitgedeeld aan hen die gesnapt waren met het stelen van andermans rantsoen of andere vergrijpen. Daarvoor werd een houten bok op de appelplaats gezet waar het slachtoffer overheen moest buigen. Medegevangenen moesten dan het aantal toebedeelde stokslagen uitdelen, meestal tien of vijfentwintig. Gebeurde dat naar de mening van de SS té zachtzinnig, dan kwamen de strafuitdelers zelf aan de beurt bij de toezichthoudende SS-ers”. 

Uit de vele voorbeelden die Hans Gerritsen in zijn memoires geeft, staat er één op mijn netvlies gebrand. Op een dag was er bijzonder appel. Alle drie de SS- topfiguren betraden de appelplaats: Kampcommandant Karl Peter Berg (doodstraf 1949) , bewaker Josef Kotalla (overleden in Nederlandse gevangenschap 1908-1979) ook wel de beul van Amersfoort genoemd en Nederlandse SS'er Berend Johan Westerveld, (doodstraf 1948).

Door SS-ers werd een wild uit zijn ogen kijkende gevangene door de poort naar binnen geleid. Berg richtte zich tot de strak in het gelid staande gevangenen: “Na na, hier haben wir dan sogar ein verfluchter jude mit falsche papieren erwischt”. Hans beschrijft dan hoe de arme man systematisch in elkaar geslagen wordt. “Het werd een en al bloed. (…) Roerloos bleef onze arme landgenoot uiteindelijk liggen, ook met schoppen was er geen beweging meer uit de stakker te krijgen. (….) De volgende middag werden we weer naar de appelplaats gecommandeerd. De arme jood had in de tussenliggende 24 uur geboeid in een beerput van het kamp gestaan, in de uit het riool gekomen uitwerpselen van de SS-ers en de gevangenen. Zo werd hij tot onze ontzetting het kamp in, en de appelplaats opgesleept. Enkele brandslangen werden aan elkaar gekoppeld en uitgerold naar een barak. Een kraan werd opengedraaid, en met een krachtige straal koud water werd hij min of meer schoongespoten. (…) Uiteindelijk werd hij dood geknuppeld. Afvoeren”. 

Dit (en nog veel meer) maakte de Eindhovense Hans op zeer jonge leeftijd – want wat is nou helemaal zestien jaar - gedurende krap drie maanden mee. Zo word je wel heel snel volwassen. 

Kamp Amersfoort was een van de grootste doorgangskampen tijdens de bezetting. In de periode 1941 tot 1945 hebben ongeveer 45.000 veelal politieke gevangenen voor korte of langere tijd vastgezeten in dit doorgangs- tevens strafkamp dat onder direct bevel stond van de SS. 
In de omgeving van het kamp, berucht vanwege het meedogenloze regime, werden meer dan 300 gevangenen gefusilleerd.  Ongeveer 9000 personen zijn vrijgelaten en 650 omgekomen door ontberingen dan wel executies. De meeste terechtgestelden kwamen uit het verzet. In de Duitse werkkampen en concentratiekampen kwamen veel van de uit Amersfoort aangevoerde mannen alsnog om het leven. 
Behalve politieke gevangenen zaten er ook opgepakte onderduikers, vaak (jonge)mannen die de arbeidsinzet wilden ontlopen. Ook Nederlanders die een economische vergrijp hadden gepleegd, bijvoorbeeld zwarthandel of illegale slacht, kwamen in het kamp terecht.

Op 1 mei 1944 werd Hans uit Kamp Amersfoort ontslagen, maar dat betekende nog niet dat hij vrij kwam. Hij werd overgebracht naar de gevangenis op het Wolvenplein in Utrecht, “de Deutsche Strafe und Untersuchungsgefängnis”.