Zwartendijk, Jan

Jan Zwartendijk

Jan Zwartendijk (Rotterdam, 29 juli 1896 – overleden in Eindhoven, 14 september 1976) was Philips directeur in Litouwen en diplomaat. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog heeft hij in Litouwen duizenden Joden valse papieren verstrekte waardoor ze uit de handen van de Duitsers bleven.

Tijdens zijn leven heeft Zwartendijk echter geen erkenning gekregen voor zijn rol in de Tweede Wereldoorlog. Integendeel, hij kreeg een reprimande van het ministerie van Buitenlandse Zaken omdat hij niet conform de consulaire richtlijnen had gehandeld. Door ondermeer de inzet van Israël ontving de familie kort na Zwartendijks overlijden een lijst met 2132 namen van daadwerkelijk door Jan Zwartendijk ontkomen Joden. Hij heeft in totaal 2345 visa's verstrekt.

Uit onderzoek van het Holocaust Research Center blijkt dat 95 procent van ‘Jan's vluchtelingen’ de oorlog hebben overleefd. Van 3080 mensen zijn de namen bekend. Het Wiesenthal Centrum heeft berekend dat zeker zesduizend Joden, dankzij Zwartendijk's visa zijn gered. (Bron)

Uiteindelijk werd het ook Zwartendijk te heet onder de voeten en keerde hij terug naar Nederland, waar hij nog vier jaar moest vrezen dat de nazi’s hem zouden oppakken vanwege zijn activiteiten in Litouwen.

Op 14 febr. 2023 verzoeken en ondersteunen alle fracties in de Tweede Kamer en verschillende Joodse organisaties de oproep om Zwartendijk postuum de gouden Erepenning voor Menslievend Hulpbetoon toe te kennen. Een bijzonder verzoek, aangezien koninklijke onderscheidingen nooit postuum worden toegekend. De beslissing voor toekenning van deze erepenning wordt bepaald door het Kapittel voor de Civiele Orden. Een verzoek dat Zwartendijk eigenlijk niet geweigerd mag worden.
Op 14 september 2023 wordt deze Erepenning postuum aan zijn kinderen overhandig.

Terug in Nederland - Eindhoven

Bij Philips vertelt hij weinig over zijn activiteiten. In het najaar 1940 is zijn gezin weer terug in Nederland. In de krant kan je lezen dat hij in december 1940 een telefoonaansluiting krijgt op zijn nieuwe woonadres Goorstraat 2, een grote Philipswoning in het villapark. Volgens zijn zoon, waren hun buren, Duitse officieren in gevorderde woningen.
In 1942 en '43 zet mevrouw Zwartendijk diverse advertenties voor een dienstmeisje. In de oorlogsjaren verwacht Jan iedere dag dat zijn illegale activiteiten doorlekken naar Nederland. Zijn tweelingbroer Piet Zwartendijk, ook werkzaam bij Philips, woont in de buurt, Uiverlaan 11. Hij weet niets van Jan's consul's activiteiten en hun gezin laat een Joodse kennis bij hun onderduiken. Deze jonge vrouw overleed aan kanker tijdens haar onderduikperiode. Haar "zwart" laten begraven wordt ontdekt, maar na lange Duitse verhoren was er uiteindelijke geen bewijs.

De dochter van Piet Zwartendijk, Ineke ( M.E.L.) Zwartendijk, die in Amsterdam studeerde nam regelmatig, in een soort korset, allerlei briefjes, gecodeerde boodschappen en illegale krantjes mee, door het gehele land. Ze kreeg die in Eindhoven van een oud-klasgenoot die ze kende van het Lorentz lyceum. Ze was een belangrijke koerierster voor de Eindhovense Koerierscentrale N° 13A. In Utrecht is ze door verraad in de val gelopen en toen ze alleen in een cel zat, heeft ze alle papieren opgegeten. Zonder bewijs en niets losgelaten heeft ze tot oktober 1944 en bevrijding van Den Bosch in het gevang gezeten. Direct na de oorlog is zij het contactadres, waar jonge vrouwen zich konden melden als Marva's (Marine Vrouwelijke Afdeling).

Voor de oorlog woonde de familie Zwartendijk in de Pauwlaan 15 (Villapark) Eindhoven.

Tussenstand van de zuivering in De Vrije Philips Koerier 28-06-1945

Philips onderzoek naar "onvaderlandslievende personen".

Jan Zwartendijk neemt na de oorlog deel aan het onderzoek bij Philips naar "onvaderlandslievende personen". Het bedrijf riep hun eigen medewerkers op om foute elementen aan te geven. Toen de Commissie van Onderzoek op 31 december 1946 haar eindverslag uitbracht, werden 788 personeelsleden ontslagen, 536 voor een langere tijdsduur geschorst en kregen 104 personeelsleden een berisping.
Ontslagen werden: wie lid was van de N.S.N.A.P. of actief was bij de N.S.B. Een functie van sociale voorman had gehad in het Philips bedrijf. In dienst was gegaan bij de Duitse Weermacht, S.S. of Landwacht. Maar ook omgang met Duitse militairen of ander "onvaderlandslievend" gedraag had getoond, kon fluiten naar zijn of haar baan bij Philips.

Jan Zwartendijk wordt in 1946 benoemd tot directeur van Philips S.A. Hellénique. Geen eenvoudige klus want inmiddels was in Griekenland een burgeroorlog uitgebroken.

Herdenkingsmomtument in Eindhoven

Lichtmonument van Titia Ex voor Zwartendijk in Eindhoven
Bron foto's en meer over dit project: http://titiaex.nl

In november 2020 plaatst de Gemeente Eindhoven het lichtmonument van beeldend kunstenaar Titia Ex, een eerbetoon aan Jan Zwartendijk en evenzovele onzichtbare verzetshelden uit de regio tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het indrukwekkende interactieve lichtkunstwerk getiteld ‘Loom Light’ (nevellicht), markeert 75 jaar leven in vrijheid. Titia Ex: “Het werk verandert van vorm en beweegt met je mee. Overdag weerspiegelt het monument het zonlicht. ’s Avonds ontstaat een feest van lichtjes verwijzend naar de Chanoeka [Joods feest], waarbij acht dagen lang het licht wordt ontstoken door een onzichtbare hand. Het is een eerbetoon aan Jan Zwartendijk en de talloze onzichtbaren, die zich hebben ingezet om levens te redden.” Het werk, met een doorsnee van ongeveer 3.50 meter, waaiert uit van 4.50 meter tot bijna 6 meter hoog. Opdrachtgever is de Gemeente Eindhoven. De sculptuur staat bij het kruispunt op het voormalige NRE-energieterrein Eindhoven. Door deze plaatsing beleef je het lichtmonument vanuit elke richting anders. Vanaf de Kanaalstraat of Nachtegaallaan ervaar je vooral een metershoge poort van licht. De vloeiende energie van het monument komt en gaat in een V-vorm de aarde in en uit. De opoffering van tallozen, de diepzwarte periode die voorafging aan onze vrijheid.

Lichtmonument van Titia Ex voor Zwartendijk in Eindhoven

Monument voor Jan Zwartendijk in Litouwen

In Litouwen is sinds 2018 een Memory Place voor Jan Zwartendijk
Kunstwerk ontworpen door Giny Vos. Bekijk filmpje van het object.
De meer dan 2.000 lichtstreepjes vormen een spiraal van ruim zeven meter doorsnee die rond de boom recht tegenover het vroegere kantoor van Jan Zwartendijk slingert: de streepjes staan voor de overlevenden, de volwassenen en de kinderen, die dankzij de moedige daad van Jan Zwartendijk de Holocaust hebben overleefd. De lichtstreepjes nemen in intensiteit toe en af en soms gaat er een beweging doorheen, voor het leven met elkaar verbonden. Een monument om het leven te vieren. Het ontwerp is op 15 juni 2018 feestelijk onthuld in Kaunas, Litouwen, in het bijzijn van twee van Zwartendijks kinderen, een van de overlevenden die speciaal is overgekomen uit Australië en Koning Willem-Alexander.

De Rechtvaardigen: Hoe een Nederlandse consul duizenden joden redde

Over het leven van Zwartendijk verscheen in oktober 2018 bij Uitgeverij Atlas Contact het boek "De Rechtvaardigen" geschreven door Jan Brokken. (ISBN 9789045036649)

Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog ontdekt Zwartendijk, consul in Kaunas
(Litouwen) een manier om duizenden uit Polen gevluchte Joden het leven te redden: hij schreef voor hen een visum uit voor Curaçao. Daarmee reisden de Joden met de Trans Siberië Express naar Japan, van waaruit ze zich over de hele wereld verspreidden – vrijwel allen overleefden de oorlog. In korte tijd schreef hij koortsachtig duizenden visa uit.

Jan Brokken beschrijft het leven van Jan Zwartendijk en de lotgevallen van veel van de ontkomen Joden in een meeslepend epos, waarin een treffend beeld wordt geschetst van een wanhopige tijd. De rechtvaardigen is een les in moed, in het maken van de juiste keuzes op het juiste moment.

Eindhovens Dagblad 15 juni 2018

Op 18 september (2018) – de Bevrijdingsdag van Eindhoven – Is er het Philips Museum een tentoonstelling over Jan Zwartendijk geopend. Eindhovens Dagblad besteed een uitgebreid artikel over Zwartendijk met de kop: "De truc van Mr. Philips" en aandacht voor monument voor Zwartendijk's kantoor in Litouwen. Ook het kunstwerk van Giny Vos krijgt aandacht.

Na zijn dood heeft Jan Zwartendijk in 1997 de Yad Vashem-onderscheiding ontvangen.
In Rotterdam werd voor hem in 1997 op de Kop van Zuid: "Het Monument, 14 zilverlinden", die herinneren aan de Rotterdammer Jan Zwartendijk met een tekst " VEERTIEN ZILVERLINDEN, VOOR ALTIJD VERBONDEN, MET DE NAAM VAN EEN BYZONDERE ROTTERDAMMER, JAN ZWARTENDIJK. enz.
Het ministerie van buitenlandse zaken, in het bijzijn van de koning, heeft in 2018 in Litouwen, alsnog excuses aan de familie aangeboden.

Jan Zwartendijk

Jan Zwartendijk

Terug in Nederland - Eindhoven

Philips onderzoek naar "onvaderlandslievende personen".

Herdenkingsmomtument in Eindhoven

Monument voor Jan Zwartendijk in Litouwen

De Rechtvaardigen: Hoe een Nederlandse consul duizenden joden redde

Bronnen