GAB Eindhoven

Het verzet van ambtenaren en werknemers bij Gewestelijk Arbeidsbureau Eindhoven.

Verzet Gewestelijk Arbeidsbureau Eindhoven

Het Gewestelijk Arbeidsbureau Eindhoven (GAB), was één van de 37 GAB’s die op 1 mei 1941 in werking trad. Het Gewestelijk Arbeidsbureau was de voortzetting en uitbreiding van de gemeentelijke arbeidsbeurzen, zoals die sinds 1902 in een aantal grotere steden waren opgezet. Het Gewestelijke Arbeidsbureau Eindhoven had zes bijkantoren in Helmond, Deurne, Best, Bladel, Valkenswaard en Budel. Vanaf november 1941 gevestigd in Raiffeisenstraat 20.

In Juli 1940 kondigde de bezetter aan dat werkloze Nederlanders zich voor werk in Duitsland konden aanmelden. Vrijwillig kon men zich aanmelden. De gemeente kreeg echter te horen dat werklozen die niet over de oostgrens aan het werk gingen, geen steun meer mochten ontvangen. Ook de armbesturen moesten hun ondersteuning staken. Wie geen werk had moest eigenlijk onder dwang in Duitsland gaan werken. De aanvankelijke werkloosheidsbestrijding van de Duitse bezetter was het eerste teken van de verplichte Arbeidsinzet.

Met propaganda affiches met teksten als: Arbeid voor allen door werk in Duitschland:
Hoogere loonen
Kameraadschap
Goede verzorging.
Meldt u aan bij het gewestelijke arbeidsbureau of zijn bijkantoren.

mr. Ph. Werner

Op 1 mei 1941, op de dag van de arbeid, ging het Gewestelijk Arbeidsbureau Eindhoven in van start, onder toezicht van een Duitse Fachberater. Het GAB met zijn directeur mr. Ph. Werner nam als standpunt in dat pogingen van de bezetters om arbeiders in Duitsland te werk te stellen, gesaboteerd dienden te worden, ondanks de Duitse controle. In Eindhoven en de filialen werken 46 personen, o.a. ook P. Laurey die we na de oorlog op de verzetsnamenlijst zien staan en actief is in L.O. Eindhoven.

In april 1942 dreigt mr. Ph. Werner samen met zijn collega's van Hengelo en Venlo ontslag te nemen omdat hij het op principiële gronden niet eens is met de gang van zaken. Ook onder het personeel van de arbeidsbureaus wordt de onrust groter en het aantal ontslagaanvragen groeit met de dag. Op 2 mei echter schrijft Werner aan burgemeester Verwey dat hij voor eens en voor al uit zijn principe weigert om arbeiders - onverschillig of zij werkloos zijn of werk hebben - te verplichten om in Duitsland te gaan werken. Het wordt hem door de Duitse bezetter niet in dank afgenomen. Op 13 juli 1942 wordt hij als gijzelaar naar Haaren overgebracht. Zijn adjunct-directeur J. Wouters probeert hem te vervangen, om zo nog te redden wat er te redden valt, maar ziet zich gedwongen zich op 1 februari 1943 ziek te melden. Samen met Ph. Werner wordt hij per 1 juli 1943 ontslagen en wordt de directeursplaats voortaan door een N.S.B.-er bezet.

De pogingen van de bezetter om het arbeidsbureau te misbruiken voor het ronselen van arbeiders voor Duitsland stuiten in Eindhoven op veel ambtelijk verzet. Het personeel beschouwt het als zijn voornaamste taak om te zoeken naar alle mogelijke sociale en economische bezwaren om eerst langs legaal lijkende weg uitzending te voorkomen. Daarnaast gebruikt het de mogelijkheid om de goed ingerichte administratie in een ware chaos te veranderen.

Verzet door personeel van de arbeidsbureau Eindhoven:
Stephanus W.P.M.van der Leegte werkte veel samen met het arbeidsbureau, hij had veel steun van: de heren Bakx, Hulst, Hoeven, Jansen, Neefs, J. B. M. Berings en Tecklenburg. Deze mannen hebben mij allen ontelbare malen geholpen bij de meest uiteenlopende "Duitsland" zaken. Stephanus liet ook veel officiële Duitse stempels namaken, lees zijn verslag. 

Hermanus Franciscus Vodde (16-11-1899 - 5-5-1945, Eindhoven) werkzaam als ambtenaar op het arbeidsbureau. Betrapt op verzet en november 1942 gearresteerd. Hierna in diverse kampen gevangen geweest zoals in: Kamp Amersfoort, Kamp Vught, Venlo. Vanaf 8-9-1944 gevangen gezet in Sachsenhausen en daarna Buchenwald. Hij is door de Amerikanen bevrijd en via een vliegtuig naar Eindhoven getransporteerd en tengevolge van de misbehandelingen in diverse kampen in een ziekenhuis in Eindhoven overleden.
Hij was getrouwd met Maria van Bergen. Hij staat vermeld op nationale erelijst, aanwezig in de 2e Kamer, iedere dag wordt een bladzijde van de Erelijst omgeslagen.

Dagblad van het Zuiden schrijft 12 nov. 1941 over het nieuwe kantoor: "Zo bijvoorbeeld staan alle gewestelijke bureau's met het Departement in rechtstreekse telex-verbinding. Ze zijn dus voortdurend en vlug allen op de hoogte van hetgeen, zij ieder afzonderlijk moeten weten. Ook het vroegere lokettenstelsel is afgeschaft. De werkzoekende wordt nu zoveel mogelijk in een kamertje te woord gestaan. Ook het woord „beurs" is weggewerkt Dit deed immers te veel aan „koopwaar" denken, waar het hier gaat om levende mensen". 

Alle mogelijke sociale en economische bezwaren werden bedacht om uitzending van "levende mensen" te voorkomen. Met werkloosheidscijfers werd gegoocheld en de administratie ontaardde in een chaos.
Doordat in 1942 steeds meer Duitse arbeider voor de oorlogvoering werden ingezet,  ging het vrijwillige karakter van de Arbeidsinzet steeds meer over op verplicht werken in Duitsland. 

Bron: Oorlogsaffiches 1940-1945 NIOD

Propaganda affiche

"Wie in Duitschland werkt dient het Nederlandsche volk."  Aanmelding bij de gewestelijke arbeidsbureaux of hun bijkantoren.

In Eindhoven gingen zo'n 1000 mannen en 429 vrouwen op eigen verzoek werken in Duitsland. 
De meeste anderen, 3400 personen werden verplicht te werk gesteld.
 
Fanatieke personen vaak lid van de Waffen-SS of Vrijwilligerslegioen Nederland gingen vechten tegen het Oost front, zo'n 100 Eindhovenaren zijn in Duitse dienst gegaan.
Zo'n 70 personen in dienst van Nationalsozialistische Kraftfahrkorps (NSKK)   
In Eindhoven waren ruim 400 mensen, op het eind van de oorlog, nog lid van de NSB.

Bron kaart: https://stichting18september.nl

Van april 1942 tot mei 1943 werden in het kader van bepaalde acties Nederlandse bedrijven uitgekamd om in Duitsland arbeidsplaatsen te vervullen. Een ervan was de zogenaamde 'Sauckel-actie' bij Philips. 

Veel Philips medewerkers zijn lange tijd "vrijgesteld" geweest van werken in Duitsland. Maar na de bombardementen op Philipsfabrieken waren veel arbeiders werkloos en zijn tussen juni 1942 en januari 1944 toch ruim 3300 verplicht in Duitsland te werk gesteld (Philips Biografie: Onder Duits beheer, p. 266,1997)
Hoewel Philips vele pogingen doet om deze dwangarbeid te voorkomen.
Zo verzandt de zgn. Sauckelactie' waarmee beoogd wordt in één klap ruim 1000 Philipswerknemers naar Duitsland te krijgen.

De term gesauckeld komt regelmatig terug op gevonden briefjes uit die tijd. Gesauckeld staat voor onder dwang werken in Duitsland en na tijdelijke terugkomst te zijn ondergedoken.
Deze naam komt van Ernst Friedrich Christoph Sauckel, hij was tijdens de oorlog de leider van de dwangarbeid in nazi-Duitsland, ter dood veroordeeld (en uitgevoerd) na de oorlog.

De meeste onderduikers in Eindhoven zijn personen die de Arbeitseinsatz, het werken in Duitsland, willen ontlopen of bij tijdelijke verlof onderduiken.
Allerlei trucs worden bedacht, want het doel heiligt in deze omstandigheden de middelen. Mensen die het geluk' hebben werkelijk een kwaal te hebben, waardoor zij voor Duitsland afgekeurd zijn, verschijnen met medeweten van de ambtenaren meermalen onder een andere naam op de keuring om hun ziekte opnieuw ten nutte te maken,, zodat weer enkele mensen niet naar Duitsland hoefden.

Ook ambtenaren op gemeentehuis moeten gaan, of toch niet!


Voor tewerkstelling in Duitsland worden ook ambtenaren opgeroepen. Het afdelingshoofd van Sociale Zaken, Van der Holst, krijgt de taak hen te selecteren: wie is onmisbaar en wie niet? Van der Holst voelt er weinig voor om de verantwoording van zo'n Salomonsoordeel op zich te nemen. Hij schuift deze onzalige taak door naar een van zijn ambtenaren, Derijks, en duikt zelf onder.

Derijks maakt een lijst op en verklaart na de oorlog: 'Aan het Gewestelijk Arbeidsbureau is bij schrijven van 26 november 1942 een lijst ingezonden, bevattende de namen van een vijftigtal personen, die voor tewerkstelling in Duitsland in aanmerking kwamen.'

De onderduik van Van der Holst is van korte duur: hij wordt na vier maanden op zijn onderduikadres gearresteerd. De SD neemt contact met het Eindhovense NSB-college op.
NSB wethouder Vrijdag: 'Ik zat met wethouder Hermens op de kamer van burgemeester Pulles toen er een telefoontje van de SD binnenkwam. Van der Holst was ergens in de Randstad opgepakt. Hermens verzekerde hen toen dat er met Van der Holst niets mis was, waarop hij is vrijgelaten. Dat is na de oorlog nog ten gunste van ons voor het tribunaal aangevoerd."

De door Derijks opgestelde lijst met ambtenaren die voor tewerkstelling in aanmerking komen, komt enkele maanden later, om onverklaarbare reden, weer terug op de gemeentesecretarie. Derijks na de oorlog: 'Zover we hebben kunnen nagaan is geen gemeenteambtenaar in Duitsland tewerkgesteld."

Bron: Frans Dekkers B&W rond de Tweede Wereldoorlog in Groot-Eindhoven, blz.146, uitg 1992, 252 pagina's

Verklaring van ambtenaar van de Goor over de sabotage middelen op de GAB Eindhoven. Document © Niod

Gewestelijk Arbeidsbureau Eindhoven

Het verzet op het arbeidsbureau, rechtstreeks onder het oog van den Duitse Fachberater, vergde veel beleid en het sterkste wapen was aanvankelijk de administratieve chaos, die voortdurend vergroot, een pracht gelegenheid opleverde voor het verlichten van allerlei manipulaties die ten doel hadden de Duitse ronsel acties te traineren en te torpederen.

Voor allerlei examens, vakopleidingen en andere studie redenen werd uitstel bedongen en uitstel betekende veelal afstel, omdat vergeten werd de mensen na afloop van de gestelde termijn weer op te roepen.

Was vertrek echter onvermijdelijk geworden dan werd als laatste redmiddel aanbevolen naar 't station te gaan, zich als vertrokken te laten registreren en zich dan kalm naar huis te begeven om na enige tijd het werk weer te hervatten alsof niets gebeurd was. Wat dan ook in vele gevallen gelukt is.

Alle methodes van Fachberaters enz. inzake de mensenjacht werden door de ambtenaren gerepliceerd, en wel op voortreffelijke wijze, met het gevolg dat tot nu toe alle ronselacties mislukt waren. De ene actie smoorde de andere en het aantal arbeiders, dat was vertrokken, was slechts een fractie van het aantal, dat werd opgeëist. Het uiteindelijk resultaat van de meldingsplicht was zo miniem, althans voor de moffen, dat tenslotte besloten werd alles nog maar eens opnieuw te doen, maar dan beter.

Probleem van onderduiken

Het probleem "onderduikers" was niet opgelost door het verlenen van geldelijke steun aan hemzelf en het gezin, dat hij achter liet, noch door het verschaffen van bonkaarten. Mensen konden niet overdag op straat lopen, terwijl anderen werkten. Daarom werd  een heel systeem van schijnbanen opgezet, die zogenaamd noodzakelijk waren. 

Piet Goede (leider L.O. Eindhoven)legt, na de oorlog uit hoe dit werkte: Adriaan van Ketel (19 sept '44 overleden bij bombardement) was hoofd arbeid bij Philips en mede door zijn toedoen en zijn ondergeschikte Van Engel zijn er zo'n 1000 personen aan een baan bij Philips geholpen. Eigenlijk was het onderduiken met echte papieren en wonen in de stad Eindhoven. De "onderduikers” moesten een normale sollicitatiebrief sturen aan Philips. Vooraf was bepaald of men kon onderduiken. De brievenschrijvers werden voorzien van een bewijs van het gewestelijk arbeidsbureau, dat de tewerkstelling bij Philips' akkoord was door P. Goede ingevulde verklaring. Ketel zei dan: Dat is zo ontvangen van de post, dat is in orde. Die knaap kreeg dan een oproep, maar die werd aan mij ter hand gesteld, zijn reiskosten worden vergoed, een test, een onderhoud en dan kwam die onderduiker via mij bij de afd. arbeidszaken terecht. Daar werd hij door een bepaalde man ontvangen, die er van op de hoogte was. Hij werd aangenomen en tewerkgesteld. Hele afdelingen met schijn banen werden opgezet bij Philips. Een redding voor veel personen.
Nadat Piet Goede was gearresteerd, werd dezelfde werkwijze aangehouden door zijn opvolgers.

1944 vervalst ausweis met stempel Gewestelijk Arbeidsbureau Eindhoven.
"Is voor den arbeidsinzet volgens voorschrift ingeschreven en met toestemming van het Gewestelijk Arbeidsbureau bij de firma"

foto © Jacques Hermans / Eindhovenfotos.nl

1944 vervalst ausweis met stempel Gewestelijk Arbeidsbureau Eindhoven, belangrijk om niet uitgezonden te worden.
Hiermee kon je aantonen dat je noodzakelijk was voor een bedrijf.

Als niets meer goed lukt komen de 'Ausweisen'. Men moet die als bewijs van vrijstelling voor Duitsland steeds bij zich hebben. Ook deze poging van de bezetters wordt gepareerd door het verdonkeremanen van enkele honderden exemplaren nog vóór ze officieel in gebruik komen.

Steeds meer tegenwerking...

Keuringsrapporten werden door het artsenverzet vervalst, de simpele handtekening van Duitse bezetter leverde al lang geen moeilijkheden meer op, legaal afgekeurden deden dienst om naamgenoten te redden, gefingeerde droevige familieomstandigheden werden aangevoerd enz. enz., om het aantal slachtoffers zo gering mogelijk te houden. Hier naast moest echter gezorgd worden dat de Duitsers ten minste de illusie behielden, dat ze voldoende arbeiders stuurden. De Duitsers wisten helaas maar al te goed dat ze belazerd werden, alleen wisten ze niet door wie en op welke wijze. De goede ambtenaren werden ontslagen.
De S.D.-er Weber en Klingbeil werden gevreesde bezoekers op het arbeidsbureau, die o.a. een einde probeerde maken aan sabotage in het Arbeidsbureau en vele arrestaties verrichtten. Zo is Directeur van het Gewestelijk Arbeidsbureau, Mr. Ph.Werner, in Kamp Vught vastgezet door de Duitse bezetters. Hij overleeft de oorlog en hij mag Hare Majesteit Wilhelmina, die in maart 1945 bezoekt, vertellen over zijn werkwijze.

De medewerker S.Breukel moet in 1943 onderduiken. Direct na de bevrijding werd hij in zijn functie hersteld en werkte mee aan de opbouw en uitbreiding van Gewestelijk Arbeidsbureau.

September 1943 werden de wachtmeesters Gerrit Hendrik Houtsager, W.C. Böhler en George Deelman vastgezet omdat ze persoonsbewijzen zgn. "Ausweise" en stempels hadden ontvreemd uit het Arbeidsbureau te Eindhoven. Houtsager en Böhler zijn door deze SD arrestaties omgekomen in Duitse concentratiekampen. (bron: www.gemeentepolitieeindhoven.nl)
Er waren politieagenten die vooraf mannen waarschuwden dat zij de volgende dag opgehaald zouden worden, zodat men de "keuze" had om onder te duiken of tijdelijk op een ander adres te gaan wonen.

Ook Nobert Dankers ambtenaar op GAB overleeft de oorlog niet. Hij verstrekte op zijn werk valse verklaringen aan personen die in aanmerking kwamen voor verplichte arbeid in Duitsland. Zelf zorgde hij voor de benodigde papieren en stempels, terwijl zijn broer Jan Dankers een nagemaakte handtekening van de Eindhovense Ortskommandant leverde. In augustus 1943 werd hij gearresteerd. Volgens het boek Groot Woensels Memorial: deel 2, uitg. 1999, is hij verraden door het meisje met wie hij verkering had. Hij had haar van zijn verzetsactiviteiten verteld, maar zij bleek een spionne te zijn. Dankers werd overgebracht naar Sint-Michielsgestel, daarna naar Kamp Vught en in september 1944 naar het concentratiekamp Sachsenhausen. Daar moest hij in de vliegtuigindustrie werken. Later is Dankers op transport gesteld naar Mauthausen. Samen met een groep andere gevangenen werd hij door leden van de SS terechtgesteld op 8 april 1945.

De spanning steeg, de stemming werd nerveuzer, naarmate de verzetskern steeds meer geëlimineerd werd door sterke infiltratie van N.S.B.-ers en andere onbetrouwbare elementen. Ook de talrijke arrestaties stelden aan de achtergebleven ambtenaren de hoge eisen. In totaal worden tien ambtenaren voor langere of kortere tijd gearresteerd.
In 1944 moesten er meer arbeiders naar verdedigingswerken in Zeeland en het Eindhovense vliegveld, ook Philips had grote behoefte aan werkkrachten, zodat de deportatie naar Duitsland terugliep. Dit betekende geen rust, het werd nu een sport om met valse doktersverklaringen, valse overlijdensaktes enz. met behulp van medewerkers van het arbeidsbureau, uitzending te voorkomen.

5676 mannen zijn nooit naar Duitsland gestuurd, zo'n 1429 mannen en vrouwen gingen vrijwillig.

Door het verzet van de ambtenaren bij Gewestelijk Arbeidsbureau Eindhoven zijn de Duitsers bedot, vele zijn zogenaamd naar Duitsland gestuurd, maar in werkelijk zijn veel minder mensen vertrokken.Zo'n 5.676 Eindhovenaren zijn niet naar Duitsland gegaan om daar te werken.

Gewestelijk arbeidsbureau na de bevrijding van Eindhoven

Na de bevrijding "vrijwillig" werken herstel van vliegveld

Het arbeidsbureau stuurt op 7 oktober 1944, drie weken na de bevrijding van Eindhoven, een brief naar personen die een dienstverband hebben, maar die op dat bedrijf geen werk hebben, dat zij verplicht moeten werken op het vliegveld.

" Het werk op het vliegveld wordt beschouwd als "passend werk" in de zin de van wachtgeldregeling, zodat weigering om dit werk te aanvaarden intrekking van het wachtgeld tengevolge heeft. Met weigering wordt gelijkgesteld het geval, dat ontslag plaats vindt op grond van onvoldoende arbeidsprestatie of ander wangedrag."

Met potlood staat erbij geschreven:
2000 man gemeente werken, 200 naar vliegveld.
Niet alles is leesbaar.

 

Bronnen

Boek Het illegale verzet (Eindhoven) uitg. 1945 Tekst:  https://www.eindhoven4044.nl/4/Het_illegale-verzet-in_eindhoven1944.pdf
Extra over onderduiken in EHV: https://eindhoven4044.nl/10/Onderduiken-Eindhoven1940-1944.html
Affiches https://geheugen.delpher.nl/
Tekeningen https://beeldbankwo2.nl/
N.Dankers https://www.wo2slachtoffers.nl/bio/55621/Dankers-Norbertus-Martinus.htm
Eindhoven 1940-1945: de oorlogsjaren in beeld uitg. "EiB-huys uitg. sept 2011 (eindhoveninbeeld.com)
NIOD verslag van Stephanus W.P.M.van der Leegte

Lees ook over werken op Welschap: https://www.eindhoven4044.nl/8/Fliegerhorst-Eindhoven.html

Image Description

De Fachberater

De Fachberater, ook wel Fachwerber genoemd, waren toezichthouders op de Gewestelijke Arbeidsbureaus die bepaalden wie er geschikt waren voor uitzending naar Duitsland, de zogenaamde Arbeitseinsatz. Ze werkten aan de hand van lijsten opgesteld door 'uitkamcommissies' die bestonden uit een vertegenwoordiger van het Amt für Technik en een ambtenaar van het arbeidsbureau. De Fachberater waren in de regel nationaalsocialisten. In Eindhoven was de Duitser Hubert Berbuir benoemd Fachberater.