De kleinste series kleine radio-ontvangapparaten, die ooit bij Philips werden vervaardigd, zagen in de bezettingsjaren het levenslicht. Iedereen, die maar de beschikking over onderdelen kon krijgen en enige kennis van de radiotechniek bezat, begon een privé-fabriekje, waarvan de productie overigens zeer klein was. In kleine werkplaatsen en afgelegen Philips werkkamers werd een grote activiteit ontwikkeld. De liefhebberij om zelf ontvangtoestellen te vervaardigen, ondervond een tijdelijke, maar intensieve opleving.
Het luisteren naar buitenlandse zenders was ten strengste verboden, maar zolang de radiotoestellen nog niet in beslag waren genomen, stoorden weinigen zich hieraan. In 1943 echter, toen de normale toestellen moesten worden ingeleverd, ontstond er plotseling een grote vraag naar deze kleine toestelletjes, die, hetzij in een onvindbaar hoekje verborgen hetzij in een alledaags gebruiksvoorwerp, gecamoufleerd konden worden.
Op 13 mei 1943 kregen de Nederlanders van de bezetter te horen dat ze hun radio’s moesten inleveren. Dit deden de Duitsers om te voorkomen dat men naar verboden radiostations zoals de BBC of Radio Oranje zou gaan luisteren. Sommige Nederlanders gaven gehoor aan het bevel, maar een kwart van alle radio’s belandde in de ‘illegaliteit’. Overigens was het bezit van radiotoestellen voor Joden al verboden per 15 april 1941.
De aanleiding voor de Duitsers om dit bevel uit te vaardigen was een grote landelijk staking eind april-begin mei 1943. Na een oproep van de bezetter dat alle voormalig Nederlandse militairen alsnog drie jaar na dato als krijgsgevangenen naar Duitsland moesten, braken er spontaan stakingen uit. De werkonderbrekingen duurden tot en met 5-6 mei 1943 en werden met grof geweld onderdrukt. In totaal vielen er bijna tweehonderd doden.
Radio in DOBBELMAN'S IBIS SHAG
Binnenkant doosje voor pijptabak "Dobbelmann lekker ... man!".
De radio werden ook verstopt in : Vim-bus, sigarenkistje, blikken sigarettendoos, een poederdoos en een Duits psalmenboek.
Bijbelradio h 19 cm x b 14 cm en fiets als energiebron, zie foto hieronder
Bron foto: www.tweedewereldoorlog.nl
Officiële productiestaten ontbreken uiteraard over deze fabricage en er is dus niemand in ons bedrijf, die een volledig overzicht heeft wat er op dit gebied werd gepresteerd. Naar schatting echter werden enige duizenden, wellicht zelfs tienduizenden van dergelijke radio-apparaatjes in zakformaat vervaardigd. De ,,fabrikanten” stonden voor twee problemen. Ten eerste zagen zij zich voor de opgave gesteld een zo klein en zo gevoelig mogelijk apparaatje te vervaardigen, terwijl men daarnaast aandacht moest schenken aan een goede camouflage. Of aan de eerste eis voldaan kon worden, was afhankelijk van de technische kennis van de betrokkene en van de onderdelen, die hij kon bemachtigen. Vooral het laatste kon wel eens moeilijk zijn; de technische kennis daarentegen waren velen maar al te graag bereid om te geven.
Bij voorkeur werd gebruik gemaakt van knoopbuisjes, ook wel eikelbuisjes genoemd. Met slechts twee van deze miniatuur-radiobuizen kon men een apparaatje bouwen volgens het zogenaamde reflex-schema, waarmee een grote gevoeligheid is te bereiken. Met een hoofdtelefoon gaf een dergelijke schakeling reeds een goed hoorbare ontvangst op een antenne van één of twee meter, in de kamer uitgespannen. Hoewel men de keus had uit een groot aantal zenders, was het luisteren dikwijls geen onverdeeld genoegen. De stoorzenders gooiden roet in het eten en aangezien men vooral op de kortegolf veel last hiervan had, besloten in de loop van de tijd veel constructeurs over te stappen op de lange golf, Wisselde echter de uitzending die men gewoon was te beluisteren, van golflengte, dan was een verwisseling van spoelen noodzakelijk. En dat was bij die kleine, in elkaar geknutselde toestelletjes dikwijls niet gemakkelijk.
Het gebruik van een transformator had echter het grote voordeel, dat het toestel ook gevoed kon worden uit een rijwiel dynamo. De fiets werd ondersteboven gezet en pure mankracht leverde de noodzakelijke energie.
Wim van de Loo met zijn eigen gebouw de kristalontvanger. Deze werkt nog na 80 jaar. Wim van de Loo vertelt in 2021 zijn ervaringen met de oorlog in het Villapark van Eindhoven, indrukwekkend verhaal.
De apparaatjes waren steeds uitgevoerd voor voeding uit een 220 volt wisselstroomnet. De gloeistroom werd soms geleverd door een kleine transformator, maar deze was niet altijd aanwezig. Dan werd gebruik gemaakt van een gloeilamp of van een condensator als voorschakel impedantie voor de gloeidraad bij directe aansluiting op het net.
Het gebruik van een transformator had echter het grote voordeel, dat het toestel ook gevoed kon worden uit een rijwiel dynamo. De fiets werd ondersteboven gezet en pure mankracht leverde de noodzakelijke energie.
Vooral bij het vinden van een geschikte camouflage heeft men zijn vernuft de vrije teugel gelaten. Iemand vervaardigde een toestelletje, gemonteerd in een rijwiel lantaarn. Het glas van de lantaarn was van het voorgeschreven verduisteringsscherm voorzien en niemand kon dus van buiten af de ware inhoud bespeuren. Een ander verborg zijn apparaat in de uitgesneden bladzijden van een boek en weer een ander monteerde een apparaatje in een poederstrooier voor de baby. Hierbij was het aansluitsnoer door breiwerk gecamoufleerd als ceintuur van moeders peignoir en de telefoon, op dezelfde wijze aan het oog onttrokken, werd als rammelaar in de wieg gehangen. Een slimme oplossing was ook de volgende. In de wandplaat van een schemerlamp had de constructeur een superheterodyne-ontvanger met vijf buizen en een als luidspreker dienende telefoon weten te construeren. De gloeilamp vormde de rechtvaardiging van het netsnoer. Om het toestel in werking te stellen moest men een spijker in een nauwelijks zichtbaar gaatje steken en als antenne fungeerde een fietsspaak, die, indien niet gebruikt, geheel naar binnen kon worden geschoven.
Veldfles radio gebruikt in Jappenkampen, nooit ontdekt.
Bron Vrije Philips koerier 8 juni 1946
Natuurlijk bestond vooral bij hen, die in gevangenissen of kampen waren opgesloten, de allergrootste behoefte aan nieuws. Begin 1944 werd te Eindhoven het verzoek van een Nederlandse krijgsgevangene te Neu-Brandenburg ontvangen, hem enige radio-onderdelen, verborgen in een levensmiddelenpakket, te zenden. Er was toen reeds voldoende ervaring met de constructie van kleine toestellen opgedaan om te kunnen besluiten een volledig toestel, verborgen in een groenteblik, te zenden. Nadat het toestel gemonteerd was, werd het gewicht tot de normale waarde van het blik groente aangevuld en wel zo, dat het zwaartepunt in het midden lag. De wanden van het blik werden van binnen zodanig bekleed, dat de klank bij eventueel bekloppen zo goed mogelijk met die van een normaal blik overeenkwam. Groot was de vreugde, toen na enige tijd het: bericht kwam dat de voetbalschoenen (het overeengekomen: codewoord) goed waren aangekomen en dat ze „uitstekend pasten”.
Nederlandse filmpje over deze illegale radio van Philips https://youtu.be/vzEDCe-Gmr4
Blik met scharnierend deksel, tabak “Roode-Ster Lichte Geurige Rooktabak”. Afmetingen blikje zijn: hoogte 7,5, breedte 11,7 en lengte 20 cm
Een knap stukje soldeer- en montagewerk om een reflex-schakeling met twee eikellampjes of eikelbuisjes voor kortegolf ontvangst in een blikje te verwerken.
De veel kleinere transistorradio is pas in 1947 uitgevonden.
Veel info op: https://www.cryptomuseum.com of
https://www.cryptomuseum.com/spy/oranje/acorn.htm
Geringe stroomverbruik en ook geschikt gemaakt om met een rijwiel-dynamo de benodigde voltage op te wekken. Ook kon een "mini-waterkrachtcentrale" gebruikt worden. Die bestaat uit een dynamo die verbonden is met een klein schoepenrad in een blikje. Het water uit een tuinslang brengt het schoepenrad in beweging, waardoor de dynamo stroom opwekt.
Men had een trimsleutel nodig om op een andere kortegolfzender af te stemmen.
De OD (ordedienst) had een radionetwerk lees:
https://www.cryptomuseum.com/intel/od/index.htm#regions
Extra was nodig een koptelefoon of speaker om het geluid te horen.
Chris Visman's radio, veel radiobouwers zijn anoniem gebleven
Deze radio is clandestien gemaakt tijdens WOII op het Nat. Lab van Philips. De radio is bijna helemaal met Philips onderdelen gemaakt, zoals eikelbuisjes (kleine radiolamp) en trimmers (kleine variabele condensator).
Onderdelen werden meestal naar buiten gesmokkeld tijdens de vele luchtalarmen. Na de bevrijding van Eindhoven, kon men ongehinderd radio's voor bezet Nederland maken.
Hoewel radio onderdelen erg schaars waren.
Jacobus Schoenmakers 26-02-1895 - 11-09-1955,
Het verhaal- hoe Pastoor Schoenmakers door het illegale toestelletje in het illegale werk werd betrokken – mag niet in de vergetelheid geraken. Lees dit verhaal op:
https://www.eindhoven4044.nl/9/kerken-verzet.html
Jacobus Schoenmakers 26-02-1895 - 11-09-1955, bidprentje
Bronnen:
Clandestiene radioproductie in bezettingstijd', Philips technisch tijdschrift 8, 337-340 (1946)
Clandestiene radioproductie in bezettingstijd is ook verschenen in Trouw 4-5-1985, online via Delpher.nl
De vrije Philips koerier 4 mei 1946
De vrije Philips koerier 8 juni 1946
De vrije Philips Koerier, 18 september 1946
Extra
technische informatie Radio ontvangtechniek tijdens de Duitse bezetting
Veel spy radio info op: https://www.cryptomuseum.com of https://www.cryptomuseum.com/spy/oranje/acorn.htm