oorlogsverzet in Tongelre

Wapens verstopt op de Wolvendijk

Verzetsgroep van Wim van Eijk, Christ Hendriks, Harrie van der Heijden, Fons Jacobs, Jan van der Sanden en Jan van Berlo

Het Verzet treedt uit de schaduw.

Nu de gehate vijand langzaam maar zeker verdwijnt, komt het illegale verzet voorzichtig tevoorschijn. Nu iedereen voelt dat de bevrijding nabij is, groeit het aantal verzetsmensen met de dag. Vooral jonge onderduikers worden ongeduldig en willen snel in actie komen. Jos van Vegchel, oud-militair en verzetsman van het eerste uur, maant hen tot voorzichtigheid. Hij belooft dat hij spoedig wapens zal regelen.

Hij is nu dankbaar dat hij in 1940, als toenmalig commandant van de Tongelrese Afdeling van de Bijzondere Vrijwillige Landstorm, alle wapens van deze "burgerwacht" uit Duitse handen heeft weten te houden. Hij verborg ze destijds bij de wasserij van de firma Van Briel & Verster op de Wolvendijk. Omdat hij zich herinnert dat daar nogal wat wapentuig ligt, neemt hij zijn zoon Piet en diens vriend, Theo van de Ven (aannemer op 't Hofke), mee als wapendragers. Met volle fietstassen en enkele geweren over de schouder arriveren ze bij het woonhuis van Jos in de Melkweg. Met hun opvallende wapentransport jagen ze moeder Van Vegchel de stuipen op het lijf. Om haar gerust te stellen, draagt Jos het hele wapenarsenaal zo snel mogelijk over aan het Tongelrese verzet.

Onderduikers komen tevoorschijn

Jan van Berlo was een van die energieke verzetslieden. Al in 1942 werd hij gearresteerd en tewerkgesteld in Duitsland. Na tien dagen wist hij te ontsnappen en dook hij onder bij Frans Brans, eveneens afkomstig uit Tongelre, die inmiddels in Boerdonk woonde. Jan bleef een sterke band met Tongelre houden en fietste regelmatig naar zijn ouderlijk huis aan de Wolvendijk 79. De Duitsers spoorden hem op en omsingelden zijn woning. "Als een hazewind," vertelde Jan, "rende ik blootsvoets het huis uit. Terwijl ze op me schoten, vluchtte ik naar de Dommel, dook erin en verborg me in de bosjes aan de Nuenense kant."

Jan wist opnieuw te ontkomen en sloot zich met vrienden aan bij een verzetsgroep zonder vaste naam. "Op 17 september 1944 maakten we bij de 'Grüne Polizei' in de Parklaan een auto met wapens buit. Met die auto hielden we een triomftocht door Tongelre," aldus Jan. "Wij waren Wim van Eijk, Christ Hendriks, Harrie van der Heijden, Fons Jacobs, Jan van der Sanden en vermoedelijk twee ondergedoken politieagenten... Onze 'werkkleding' - blauwe overall met een 'ORANJE' armband en een helm - maakte blijkbaar veel indruk, zelfs op de Duitsers."

De volgende dag, 18 september, namen we op de Koudenhovenseweg een grote groep Duitse soldaten gevangen. Ook zij voelden zich bevrijd en gaven zich zonder tegenstand over. We brachten hen onder in de meisjesschool bij het klooster aan de Tongelresestraat. Ze waren erg blij met dit onderdak. Hun oprechte "Danke schön" gold niet alleen ons, maar ook de zusters, die goed voor hen zorgden."

Na de bevrijding meldde Jan van Berlo zich vrijwillig bij de stoottroepen. Na een opleiding in Engeland werd hij als oorlogsvrijwilliger naar Indië uitgezonden. Bij zijn terugkeer in 1948 werd hij feestelijk onthaald door de bewoners van de Wolvendijk. In het najaar van 1948 ging hij werken bij de Bataafse Petroleum Maatschappij (nu Shell) op Borneo. In 1952 keerde hij terug naar Nederland. In 1955 trouwde hij met Lies Kosterman en verhuisde naar Acht; ze kregen twee zonen. Ook daarna bezocht hij regelmatig de Wolvendijk, waar zijn ouders tot op hoge leeftijd woonden.
Dinsdag 14 juli 2009 overleed Jan van Berlo op 86 jarige leeftijd. [Bron http://www.rondhethofke.nl/2009-09.pdf ]

Nog meer wapens verborgen

Diezelfde goede en eerwaarde zusters beleefden op die septemberavond van 1944 nog een angstig avontuur. Vanuit hun slaapkamerraam zagen ze een merkwaardig schouwspel op het kerkhof. Waren het dansende heksen of spoken? Na de eerste schrik zagen ze dat het mannen waren die de grafstenen van enkele graven weghaalden. Onrust en paniek ontstonden. Moeder overste werd gewaarschuwd. Ze bedacht zich geen moment en riep de verzetsmannen uit de meisjesschool te hulp. Gewapend en strijdlustig haastten zij zich naar de graven. Tot hun verbazing, maar ook tot hun opluchting, troffen ze daar vier bekende Tongelrese mannen aan die druk bezig waren wapens uit de geopende graven te halen! Op algemeen verzoek stelde Jan Rooyackers, de oudste van de grafdelvers, de zusters gerust. "Tja," zei Jan, "jullie zullen me niet geloven, maar het was het idee van pastoor Van Amstel die werkzaam was in Sint-Martinusparochie en Sint-Martinuskerk, om onze wapens daar veilig te begraven." (1) Zo kreeg die spannende dag een goede afloop, het verzet in Tongelre meer wapens en de vindingrijke pastoor een extra kaarsje van zijn eigen eerwaarde zusters.

(1) "gullie zult me nie gleuve, mar het waar de gedachte van pastoor Van Amstel om onze gewirre doar veilig te begraven."

Piet van Soerland

Politieagent in verzet
[Tekst Frans Kortie ]

Piet van Soerland

In 1936 trad Piet van Soerland in dienst bij de politie als 'dienaar van de politie', met een proeftijd van één jaar. Tijdens de oorlog werkte hij op de economische afdeling onder leiding van H.J. Pijls hoofdinspecteur.
Zijn vader was eveneens politieman, maar overleed onverwachts op 45-jarige leeftijd.
bron foto: https://www.gemeentepolitieeindhoven.nl/de-reservepolitie

Zie ook https://www.eindhoven4044.nl/8/politie-eindhoven-oorlogsjaren.html

Ook andere kleine groepen verrichtten belangrijk verzetswerk. Deze groepen bestonden vaak uit vrienden die elkaar goed kenden en vertrouwden. Veel meisjes uit deze groepen fungeerden als koeriersters, die belangrijke berichten overbrachten, illegale bladen verspreidden en zelfs wapens vervoerden. In dit verband verdienen ook de vele boerenfamilies vermelding, die onderduikers en stadsgenoten hielpen met onderdak en voedsel.

Piet van Soerland, zoon van een bekende Tongelrese politiefamilie, was een moedig verzetsstrijder. Als brigadier bij de politie kende hij veel geheimen van de Duitse politie, waaronder hun arrestatieplannen. Hij riskeerde zijn baan en leven door de betrokkenen te waarschuwen, waardoor zij tijdig in veiligheid konden worden gebracht. Vele mensen in en buiten Tongelre hebben hun leven aan hem te danken.

Als verantwoordelijke voor de "Vuurwapenwet" op het politiebureau slaagde hij erin veel wapens uit Duitse handen te houden. Bij de bevrijding droeg hij deze wapens over aan het verzet, dat hier grote behoefte aan had.

Extra informatie op: https://www.gemeentepolitieeindhoven.nl/na-de-oorlog-algemeen?start=1 en https://www.gemeentepolitieeindhoven.nl/de-reservepolitie

Eindhovense politie in de oorlogsjaren: https://www.eindhoven4044.nl/8/politie-eindhoven-oorlogsjaren.html

Lees ook het verhaal van de Eindhovense inspecteur Feike Kooy, die op een essentiële positie zit in de politieorganisatie en vele personen heeft kunnen waarschuwen.

Gijs Visscher

Gearresteerd door SD'er Weber, overleefde gevangenschap en Wilhelm Gustloff-ramp"

Geheime zender op de Wolvendijk 82

Het verzet kende vele stille werkers. Zij zonderden zich af van hun omgeving en leefden als vreemden in hun eigen huis. Gijs Visscher, wonend op de Wolvendijk 82 in Tongelre, was zo iemand. Hij had een radiozender die hij veelvuldig gebruikte voor illegaal werk. Deze geheime zender had hij op ingenieuze wijze achter de trap verborgen. Maar zijn geheim werd verraden. De SD'er W. Weber was zo verheugd over de ontdekking van deze Tongelrese verzetsman dat hij hem persoonlijk kwam arresteren. Op 12 augustus 1943 werd Gijs Visscher naar het gijzelaarskamp in Haaren gebracht. Daar ontmoette hij vele prominente en gewone Nederlanders, onder wie Frits Philips. De zware tuchthuisstraf waartoe hij was veroordeeld, moest hij in Duitsland ondergaan. In maart 1943 begon zijn zware lijdensweg, vol bedreiging, honger en mishandeling. Uiteindelijk werd hij als "Hilfsarbeiter" [ongeschoold arbeider] tewerkgesteld in Oost-Duitsland.

Bij de nadering van de Russen – hun stoottroepen werden door de Duitsers gevreesd vanwege hun moorddadig geweld en verkrachtingen – vluchtte hij begin januari 1945 met vele duizenden wanhopige mensen naar de Oostzee. Daar vond hij met veel moeite een plaatsje aan dek van een voormalig Duits passagiersschip, de Wilhelm Gustloff. Dit troepentransportschip, berekend voor duizend passagiers, was overladen met vele duizenden radeloze vluchtelingen, onder wie deserteurs, oorlogsgewonden, ouderen en veel moeders met kinderen [maar ook duizend soldaten en zeelieden]. Midden op de Oostzee werd het getorpedeerd door een Russische onderzeeboot. Het werd de grootste scheepsramp in de wereldgeschiedenis, groter dan die met de "Titanic". Meer dan vijfduizend opvarenden vochten in het ijskoude water om hun leven. Slechts een duizendtal bereikte de reddingsboten, onder wie Gijs Visscher. Hij kwam veilig aan land en verbleef enkele weken bij gastvrije Duitse families. Op 16 maart 1945 werd hij bevrijd door de Russen. Vanuit Leipzig begon zijn thuisreis, een zwerftocht door het verwoeste Duitsland, te voet, per fiets en in goederentreinen of geallieerde voertuigen. Bij zijn terugkeer op 6 juli 1945 kreeg hij een grandioze ontvangst. De Tongelrese harmonie L'Entrée Joyeuse deed haar Franse naam eer aan en verzorgde voor deze verdienstelijke verzetsman een hartverwarmende "vrolijke binnenkomst".

Dappere vrouwen

De drie gezusters Verhuizen helpen met bonnen en voedsel en Mevrouw Van Lierop-Evers heeft een joodse onderduiker.

Hoekpand Tongelresestraat 449 en Hofstraat bij spoorwegovergang.

De drie zusters Verhuizen namen in Tongelre een bijzondere plaats in. [Fa., Ha. en Ja. Verhuizen hadden sinds 1932 een winkel/woonpand op de hoek van de Tongelresestraat en de Hofstraat. Ze verkochten onder andere koloniale waren, wijnen en gedistilleerd.] Zij behoorden ongetwijfeld tot de "gegoede middenstand", maar gelukkig, ook voor het verzet in Tongelre, leefden ze bescheiden en bleven altijd betrokken bij het wel en wee van hun dorpsgenoten. De zusters, en in het bijzonder "Tante Jeanne", boden in het geheim hulp, levensmiddelen en voedselbonnen aan gezinnen in nood. Zo maakten zij het moeilijke leven van onderduikers en andere oorlogsslachtoffers draaglijker. In 1945 woonden zij op Tongelresestraat 449 in Eindhoven. Na de oorlog werd A. Verhuizen erkend als GOIWN lid.

"vetkoning"

Onderduik van Salomon Natkiel

Het pand aan de Tongelresestraat 443 in Eindhoven diende tijdens de oorlogsjaren als joods onderduikadres, maar er werd ook handel gedreven in dierlijke vetten en afval.

Voor de oorlog woonde J.L. van Engeland in het pand. Hij was oud-burgemeester van Tongelre en later wethouder van Eindhoven. Tijdens de oorlog werd hij afgezet door de NSB-burgemeester.

Mevrouw Van Lierop-Evers, de vrouw van de "vetkoning" van Tongelresestraat 443, trotseerde moedig de levensgevaarlijke straffen voor het helpen van Joden. Zij nam een Joodse jongen uit Amsterdam op in haar gezin. "Fritske van Lierop" werd het speelkameraadje van haar eigen kinderen en die van de buurt. Haar omgeving deelde in dit angstige avontuur, in bezorgdheid en stilzwijgen. Op 18 september 1944, de bevrijdingsdag van Eindhoven, was er opluchting en grote vreugde toen hij zijn vrijheid en zijn echte naam terugkreeg: Salomon Natkiel.

Salomon Natkiel schrijft op holocaustnamenmonument.nl in 2014.

"Mijn naam is Salomon Natkiel. Mijn ouders Joseph Natkiel en Marianne Velleman zijn in Sobibor omgekomen en ook mijn opa en oma Betje Goudsmit en Salomon Natkiel en David Velleman en Rachel Wijnschenk. Mijn familie had een zakenrelatie met Janus Evers [waarschijnlijk deze familie Evers Gus/Guust, actief in verzet] uit Eindhoven. Deze had een fietsenzaak. De afspraak was dat als ze weggevoerd zouden worden in de Spinozastraat ze een telegram zouden sturen om mij op te komen halen. Zo is dat ook gebeurd. In het telegram stond: ‘slag gevallen, kom sito’ en zo ben ik als driejarigkind in Eindhoven goed terecht gekomen. Zelf heb ik nu twee kinderen en vijf kleinkinderen en blijft de naam Natkiel bestaan. Ik woon in Belgie en vind dat het Holocaust Namenmonument een stille getuige is."

Salomon Natkiel

Sint-Martinuskerk van Tongelre

De Sint-Martinuskerk heeft tegen het einde van de oorlog als een zendmast gebruikt. Pastoor Schoenmakers wist ervan.

Pastoor Schoenmakers van de Sint-Josephparochie

In het voorjaar van 1944 werd in Eindhoven een seinpost ingericht, zoals beschreven in het Philips verzetsverhaal op: https://www.eindhoven4044.nl/50/Tromp.html

Op aandringen van Theo Tromp vestigde Co Brandjes zich met tegenzin in Eindhoven en richtte daar een seinpost in. Tijdens zijn radiocontacten met het Bureau Inlichtingen (BI) maakte hij gebruik van de codenamen Leendert, Hamerteen en Jacques de Bruin. In het veld gebruikte hij de schuilnaam J.F. de Zwart.

Kort na zijn aankomst in Eindhoven moest Theo Tromp op 12 juli 1944 onderduiken. Hij droeg de leiding van de Groep "Harry" over aan O.L. van Steenis. Met de hulp van Van Steenis verplaatste Brandjes zijn seinpost van Eindhoven naar de klokkentoren van de Sint-Martinuskerk in Tongelre. De radiozender werd verborgen in het orgel. Vanuit deze unieke zendlocatie was het radiocontact met het Bureau Inlichtingen (BI) in Londen van uitstekende kwaliteit.

P.A.N.Tongelre

De P.A.N.-afdeling in Tongelre ontstond pas laat; in juni 1944 was deze afdeling nog niet geformeerd.
Enkele weken voor de bevrijding werden de rayons Woensel, Stratum, Tongelre en Centrum van Eindhoven opgezet. Deze snelle uitbreiding maakte het mogelijk dat, zoals later bleek, ongewenste elementen konden meedoen als "bevrijders".

Rapportage van Rayon Tongelre groep 3 en 1, Verslag groep 2 niet aangetroffen in archief.

Groep III. Rayon Tongelre.

18-9-1944. Geconcentreerd Lakerstraat No. 1. [woonadres familie van der Heijden]

te ca. 13.15 uur uitgerukt naar Tongelresestraat;

verkeer geregeld en orde gehandhaafd.

Verder allereerst de bekendste N.S.B. ers gearresteerd en overgebracht naar

hoofdbureau van politie.

ca. 10 Duitse militairen krijgsgevangen gemaakt,

Wapens en munitie buitgemaakt.

Gedurende de nacht de school aan de Tongelresestraat bezet en bewaakt.

19-9-1944. Leden N.S.B. gearresteerd. Moffenmeiden opgehaald en kaal geknipt.

Verkeer geregeld en orde gehandhaafd.

Tijdens bombardement de school bezet gehouden daarna direct zo vlug

mogelijk verzameld om alle mogelijke hulp te verrichten.

20-9-44. Hulpdiensten verricht, o.a. in Villapark en Tongeresestraat.

Gewonden opgehaald en vervoerd. Op patrouille geweest naar omgeving

Nuenen, alwaar met Duitsers in contact gekomen. Duitsers waren echter te

sterk waardoor moest worden geretireerd. Bijzonderheden met

plaatsaanduiding over deze patrouille doorgegeven aan Engelse Officier.

Nog enige N.S.K.K (Nationalsozialistisches Kraftfahrkorps), H.K.P. en N.S.B.

(Nationaal Socialistische Beweging) leden gearresteerd.

21-9-44. Verblijf in orde gebracht, wapens en munitie verzameld en gesorteerd.

Archief van de landwacht uit pand: Parklaan 54 gehaald en opgeborgen.

Gepatrouilleerd in het Villapark e.o. en hulpdiensten verricht.

Rapport Groep I. Rayon Tongelre.

Maandag 18-09-1944 , voormiddag. Alle leden van de groep opdracht gegeven zich gereed te houden.

13.00 uur. Leden van groep opgeroepen om te verzamelen op de commandopost. 14.00 uur. In uniform en gewapend uitgerukt onder commando van

Rayonscommandant.

Na melding van de Rayonscommandant bij de commandant van de

Amerikaanse Air Born patrouille op de brug van de Tongelresestraat op

verzoek van deze, het publiek van de Tongelresestraat verspreid en straat

vrij gehouden. Daarop terstond begin gemaakt met arrestatie van N.S.B.-

ers ed. Deze arrestanten evenals door andere Troepen binnengebrachte

krijgsgevangenen in de school aan de Tongelresestraat onder bewaking

gesteld en later afgegeven aan politie, die geregeld met auto in het rayon

kwam. Later op de middag rangeerterrein afgezocht. Munitie en wapens

gevonden en deze, voor zover bruikbaar, meegenomen.

Tot dinsdagmorgen 8.30 uur rangeerterrein bewaakt vanaf Station tot overweg IJzeren Man. Alle belangrijke objecten bleken aanwezig te zijn:

Een wagen met Duitse uitrustingsstukken, springstof en onderdelen van wapens, tenminste twee wagons met Philips materiaal en grondstoffen, tenminste een wagon met benzine-elektrisch aggregaat, tenminste een wagon met levensmiddelen.

De bewaking werd uitgevoerd met twee dubbele loopposten.

Dinsdag 19-09-1944 8.30 uur overgedragen aan Groep II.

Dinsdag, 9.00 uur. gedeelte van groep op patrouille omdat Groep 1 richting Eeneind gesignaleerd was. Bij aankomst had juist een Amerikaanse patrouille met de Duitse afgerekend. P.v.G.C. meegegaan met niet-P.A.N. groep wegens, sedert maandag gesignaleerd Duits mitrailleursnest in boerderij richting Geldrop. Dit bleek een vals bericht. Burgers uit Geldrop meldden dat de Duitsers daar versterkingen ontvangen hebben. Op terugweg dit gemeld aan Amerikaanse patrouilles. Voorts doorgegaan met arrestatie van N.S.B-ers. Vanaf 11 uur moffenmeiden opgehaald en geknipt. Direct na het bombardement met gedeelte van groep geholpen aan reddingspogingen van de in de kelder van het huis van familie Ketels, Leeuweriklaan 7, die daar waren ingesloten. Toen dit werk geheel hopeloos geworden was en omliggende villa’s geen gevaar meer liepen, naar stad gegaan, omdat in eigen rayon geen directe dringende hulp nodig was. In de stad op enige plaatsen hulp aangeboden, echter was niets belangrijks te verrichten. Bij terugkomst in Tongelresestraat bleek aldaar brand ontstaan.

Nabuur huizen ontruimd en gezorgd dat brand beperkt bleef. Om 1.30 uur ingerukt en rust tot woensdagmorgen 8 uur.

Woensdag 20-09-1944. Gedeelte van groep wacht voormalige hoofdkwartier Stratumseind.

Ander gedeelte van groep helpen verhuizen Tuinstraat. Om 9 uur 's avonds ingerukt en rust tot donderdagmorgen 8 uur.

Donderdag 21-09-1944. Van 8 tot 20 uur. Hulp aan getroffenen.

Donderdag. 20 uur-Vrijdag 19 uur: Wacht gedurende de duisternis en patrouille.

Rust tot zaterdagmorgen 8 uur.

Zaterdag 24-09-1944: Wachten op orders.