Vluchtelingenzorg in Spanje 1940 - 1945

Tijdens de Tweede Wereldoorlog probeerden veel vervolgden en verzetsstrijders via Spanje naar vrij gebied te vluchten. Uit Nederland kwamen vluchtelingen, die doorreisden naar Noord- en Zuid-Amerika, en Engelandvaarders, die naar Groot-Brittannië wilden om daar dienst te nemen in het Britse leger. Het was mogelijk een doorreisvisum te bemachtigen, maar dit gold niet voor personen tussen de 18 en de 41 jaar. Deze personen, die illegaal de grens overstaken, werden aan de zuidkant van de Pyreneeën opgevangen door grenspatrouilles en in interneringskampen geplaatst.

De ambassade in Madrid had het niet gemakkelijk. Er kon geen nieuw personeel komen, dus er ontstond een tekort. Er kwamen veel Engelandvaarders langs, die hoopten dat de ambassade hun direct aan een visum kon helpen, maar dat viel tegen. Ook kon de ambassade weinig doen voor de opgepakte Engelandvaarders die in kampen zaten. Leden van de Engelse ambassade konden meer doen, want Engeland was niet door de Duitsers bezet.

C. H. J. Schuller tot Peursum was gezant, de diplomatiek vertegenwoordiger van de Nederlandse regering in Spanje, de tweede man was jhr. mr. Ernest van Panhuys. 

De opvang van vluchtelingen was, wat Schuller betreft, een zaak van het consulaat-generaal. Vanuit het gezantschap werd wel door gezantschapsraad Van Panhuys toezicht gehouden op het consulaat-generaal en de werkzaamheden ten behoeve van vluchtelingen, maar die controle was niet erg strikt. Het gezantschap diende zich ervoor in te spannen dat de vluchtelingen zo snel mogelijk het kamp konden verlaten en naar vrij gebied konden gaan. Wegens gebrekkige coördinatie tussen het gezantschap en het consulaat-generaal verliep de hulp aan de vluchtelingen chaotisch. In tegenstelling tot geïnterneerden van andere nationaliteiten, kregen de Nederlanders in de kampen en gevangenissen weinig hulpgoederen, zoals kleding en voedsel, van het gezantschap. Ook bleven zij veel langer dan anderen in de kampen. Het Nederlandse gezantschap leek weinig begaan te zijn met het lot van zijn landgenoten in gevangenschap. Jongemannen die ontsnapten en op het gezantschap of het consulaat-generaal in Madrid papieren wilden bemachtigen om via Portugal naar Groot-Brittannië te gaan, werden met weinig egards behandeld en als 'brutale jongens' weggestuurd. 
Kort na zijn aankomst in Engeland meldt Mr. H.P. (Harry) Linthorst Homan de regering  over zijn slechte ervaringen, tijdens zijn tocht in Spanje. Dat betreft met name de moeilijke doorstroming van Engelandvaarders. Na een inventarisatie van de problemen besluit Somer, het hoofd van het Bureau Inlichtingen (BI), in 1943 ,om de opvang van Engelandvaarders in Madrid te gaan verbeteren. Daartoe opent BI in Madrid een dependance. Mr. Harry Linthorst Homan, die dan werkzaam is als ambtenaar op het Ministerie van Binnenlandse Zaken van de Nederlandse regering in ballingschap, krijgt de leiding over de Buitenpost Madrid.

De situatie was des te opmerkelijker omdat Nederland überhaupt een gezantschap had in Spanje, terwijl de andere landen, die protocollaire vernederingen niet hadden willen ondergaan en zich hadden teruggetrokken, wél adequate hulp aan hun gestrande landgenoten wisten te bieden.
Na afloop van de oorlog werd een onderzoek ingesteld naar het verloop van de vluchtelingenopvang in onder andere Spanje. De tendens van het onderzoeksrapport van de Enquête Commissie Regeringsbeleid 1940-1945, was dat de Nederlandse vertegenwoordiging in Spanje gefaald had: er was te weinig tact en persoonlijke belangstelling te bespeuren geweest bij de diplomaten die betrokken waren bij de hulpverlening aan uitgeweken landgenoten. De commissie zegt, dat het de gezantschapsraad niet bepaald heeft ontbroken aan goede wil, maar klaarblijkelijk was jhr. mr. W. E. van Panhuys tegen zijn taak niet opgewassen en is hij tekortgeschoten in effectieve hulpverlening aan de Nederlandse uitgewekenen. In aanmerking dient echter te worden genomen, dat zijn taak in deze zeer bijzondere omstandigheden wel zeer zwaar is geweest, aldus de commissie.
Bron https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/2.05.286/download/pdf en Het vrije volk : 13 - 02 - 1964
https://nl.wikisage.org/wiki/Cornelis_Hendrik_Joan_Schuller_tot_Peursum